رسانه‌های دیجیتال چگونه باعث «کاهش لذت مطالعه» شده‌اند؟
تحقیقات جدید و فراگیر علوم اجتماعی، زنگ هشدار بی‌سابقه‌ای را برای آینده فرهنگ کتابخوانی در سطح جهانی به صدا درآورده است. مطالعه‌ای جامع که دو دهه (۲۰۰۳ تا ۲۰۲۳) داده‌های مربوط به عادات کتابخوانی مردم را در مقیاس وسیع تجزیه و تحلیل کرده است، نشان می‌دهد که در این مدت، سهم افرادی که به طور روزانه و صرفاً برای لذت، به سراغ کتاب یا هر نوع محتوای طولانی می‌روند، با کاهشی خیره‌کننده و نگران‌کننده ۴۰ درصدی مواجه شده است. این روند، که نشان‌دهنده یک «تحول فرهنگی بنیادین» در نحوه گذراندن اوقات فراغت ماست، به وضوح بر کاهش لذت مطالعه در میان اقشار مختلف جامعه تأکید دارد؛ یعنی به جای تجربه‌ی عمیق و آرامش‌بخش کتاب، تمایل به مصرف محتوای سریع و کوتاه‌مدت، نظیر شبکه‌های اجتماعی و ویدیوها، افزایش یافته است.
تحلیل داده‌ها: سرعتی معادل ۳ درصد افت در سال
این پژوهش که در نشریه علمی «iScience» منتشر شده است، بزرگ‌ترین و پایدارترین روند کاهش لذت مطالعه را در دو دهه اخیر نشان می‌دهد. یافته‌های کلیدی این تحقیق به شرح زیر است:
- سقوط از قله تا دره: در سال ۲۰۰۳، تقریباً ۲۷ درصد از مردم به‌طور میانگین روزانه برای لذت مطالعه می‌کردند. این رقم با یک افت پایدار و سالانه ۳ درصد، تا سال ۲۰۲۳ به پایین‌ترین حد خود، یعنی تنها ۱۶ درصد سقوط کرده است. این آمار نشان می‌دهد که عادات کتابخوانی در سطح جامعه دستخوش دگرگونی جدی شده است.
- افزایش زمان برای خوانندگان وفادار: در میان این خبرهای بد، یک نکته مثبت به چشم می‌خورد: آن ۱۶ درصدی که همچنان این عادت را حفظ کرده‌اند، زمان بیشتری را به آن اختصاص می‌دهند. میانگین زمان مطالعه روزانه آن‌ها از ۱ ساعت و ۲۳ دقیقه در سال ۲۰۰۳، به ۱ ساعت و ۳۷ دقیقه در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. این امر نشان‌دهنده «دوقطبی شدن» جامعه خوانندگان است؛ گروهی که کاملاً مطالعه را رها کرده‌اند و گروهی کوچک‌تر که به شکلی عمیق‌تر و متعهدتر به آن می‌پردازند.
نابرابری‌های اجتماعی: نگران‌کننده‌ترین یافته پژوهش
نگرانی محققان فراتر از خود آمار کاهش مطالعه است. این تحقیق نشان داد که شکاف نابرابری در دسترسی و تمایل به مطالعه در حال گسترش است. گروه‌های آسیب‌پذیرتر، با سرعت بیشتری این عادت مهم را از دست می‌دهند.
- تحصیلات و درآمد: افرادی که دارای بالاترین سطح تحصیلات و درآمد هستند، همچنان بیشترین نرخ مطالعه را دارند. شکاف بین آن‌ها و گروه‌های با تحصیلات و درآمد پایین، به شکل محسوسی بزرگ‌تر شده است. برای مثال، افراد با تحصیلات تکمیلی تقریباً سه برابر بیشتر از دارندگان مدارک پایین‌تر مطالعه می‌کنند.
- عوامل ساختاری: محققان تأکید می‌کنند که این روند صرفاً به دلیل وجود گوشی‌های هوشمند نیست. «مسائل ساختاری» مانند عدم دسترسی کافی به کتابخانه‌ها، موانع حمل‌ونقل در مناطق دورافتاده، یا ناامنی اقتصادی که وقت آزاد افراد را از بین می‌برد، در تشدید این نابرابری‌ها نقش محوری دارند و بر عادات کتابخوانی تأثیر منفی می‌گذارند.
دشمن اصلی: رسانه‌های دیجیتال و «خستگی اطلاعاتی»
بخش قابل توجهی از این پدیده به «فرهنگ دیجیتال» مربوط می‌شود. رسانه‌های اجتماعی، سرویس‌های استریمینگ (Streaming) و محتوای کوتاه (Short-form content) همگی برای جلب «توجه پایدار» که لازمه مطالعه عمیق است، رقابت می‌کنند.
- جایگزینی پاداش آنی: در عصر دوپامین‌های لحظه‌ای شبکه‌های اجتماعی، جذابیت و هیجان نشستن با یک کتاب که به تمرکز و صبر طولانی‌مدت نیاز دارد، کاهش یافته است. ما به محتوای سریع و «قابل اسکن» عادت کرده‌ایم و صبر خود را برای درگیر شدن با یک روایت طولانی یا استدلال عمیق از دست داده‌ایم. این تغییر رفتاری، نتیجه مستقیم کاهش لذت مطالعه است.
- اثرات روانی: بسیاری از متخصصان علوم اعصاب هشدار می‌دهند که این الگوی جدید مصرف محتوا، توانایی ما در تفکر انتقادی را تضعیف کرده و ظرفیت توجه ما را برای مطالب طولانی مدت کاهش می‌دهد. در نهایت، این تغییر در عادات کتابخوانی، نه تنها لذت خواندن را از ما می‌گیرد، بلکه ما را در برابر اطلاعات غلط و قضاوت‌های سطحی آسیب‌پذیرتر می‌کند.
چگونه این روند را معکوس کنیم؟
این مطالعه یک پیام روشن دارد: اگر برای حمایت از مطالعه در تمام اقشار جامعه، تلاش‌های هدفمند صورت نگیرد، رفتاری که فواید عمیقی برای فرد و اجتماع دارد، همچنان رو به زوال خواهد بود.
کارشناسان برای معکوس کردن کاهش لذت مطالعه، استراتژی‌هایی را پیشنهاد می‌کنند:
- تمرکز بر لذت: فعالان فرهنگی باید به جای اجبار، بر «لذت» مطالعه تأکید کنند. ترویج ژانرهای پرطرفدار مانند فانتزی، عاشقانه و جنایی، می‌تواند انگیزه اولیه را برای افراد ایجاد کند.
- ایجاد جامعه خوانندگان: چون مطالعه فعالیتی انفرادی است، ایجاد فضاهای اجتماعی (مانند باشگاه‌های کتاب یا بحث‌های آنلاین) برای به اشتراک گذاشتن تجربیات، می‌تواند این عادت را تقویت کند.
- مدل‌سازی بزرگسالان: والدین، معلمان و رهبران جامعه باید با اختصاص آگاهانه زمان برای مطالعه در حضور دیگران، ارزش و لذت مطالعه را عملاً به نمایش بگذارند تا عادات کتابخوانی را به الگوی رفتاری تبدیل کنند.
بازگشت به کتاب، نیازمند تلاشی آگاهانه برای مدیریت زمان و مقابله با سیل رسانه‌های دیجیتال است؛ تلاشی که برای داشتن جامعه‌ای با سواد بالا، همدل و از نظر ذهنی سالم حیاتی است.
